BTL, de Bond tegen Leenwoorden, is een vereniging die zich inzet voor het gebruik van zuiver Nederlands en het terugdringen van leenwoorden. Het belangrijkste middel dat de Bond inzet om dit streven te verwezenlijken is het samenstellen van een woordenlijst met Nederlandse woorden ter vervanging van leenwoorden. Op deze webstek kunt u deze woordenlijst raadplegen.
De Bond is omstreeks 1994 in Veenendaal opgericht door F. Valkenburg en A. van Bruggen, destijds middelbare scholieren. De aanleiding hiertoe was het hand over hand toenemen van het ergerlijke gebruik van overbodige Engelse uitdrukkingen in onze taal. De oorspronkelijke werkzaamheden van de Bond bestonden dan ook voornamelijk uit het vinden van Nederlandse gelijkwaardige woorden voor deze Engelse begrippen.
Al snel kregen wij echter aanmerkingen van onze klasgenoten, dat een groot deel van de Nederlandse woordenschat bestaat uit leenwoorden – niet alleen Engelse maar vooral Franse en Latijnse –, dat deze leenwoorden toch onvertaalbaar zijn en dat de werkzaamheden van onze bond daardoor nutteloos zouden zijn. Hierop hebben wij besloten het aandachtsgebied van onze bond te verruimen en zijn we gaan kijken of deze leenwoorden inderdaad zo onvertaalbaar zijn. We zijn begonnen een woordenlijst aan te leggen met alle woorden die mogelijk een leenwoord kunnen vervangen. Van de uitkomst hiervan, een volledige woordenlijst met vertalingen voor allerlei leenwoorden, kunt u hier het begin vinden. Bedenk wel dat de woordenlijst voortdurend aangevuld wordt en dat zij nooit geheel ‘voltooid’ zal zijn.
Zoals al gezegd, in onze woordenlijst nemen we alle woorden op die mogelijk een leenwoord kunnen vervangen. Deze woorden zijn echter in een groot aantal groepen onder te verdelen. We geven u een aantal voorbeelden:
| Fysica | Natuurkunde |
| Pagina | Bladzijde |
| Orka | Zwaardwalvis |
| Keyboard | Toetsenbord |
| Hovercraft | Zweeftuig |
| Computer | Rekentuig |
| Babysit | Wiegewacht |
| Subsidie | Betoelaging |
| Helikopter | Wentelwiek |
| Website | Webstek |
| Attachment | Aanhangsel |
| Jam | Smeerooft |
| Cruise-control | Rijgeleider |
| Webpost |
| Barbecue | Braai |
| Walkman | Muziekmaat |
| Kleur | Varuw |
| Muur | Weeg |
| Kamer | Gadem |
Zoals u ziet schuwen we zelfs het opnemen van Middelnederlandse woorden niet. Laatstgenoemde woorden waren ooit gebruikelijk in het Nederlands, maar slechts zij die zich verdiepen in het Middelnederlands zullen hen wellicht herkennen. We hebben niet de vrome hoop dat er mensen zijn die deze woorden gaan gebruiken – zij zullen immers niet worden begrepen – maar toch nemen we ze op in onze woordenlijst. Niet alleen voldoen ze aan de maatstaven (het zijn goede Nederlandse woorden die als vervanging van een leenwoord dienst kunnen doen), ook tonen ze aan dat de bewering dat een groot gedeelte van de leenwoorden onvertaalbaar is, overtrokken is. Bovendien willen we ermee aantonen dat het gevaarlijk kan zijn wanneer een bepaalde taal – in het voorbeeld het Latijn en tegenwoordig het Engels – een te hoog aanzien krijgt. In dat geval blijven zelfs de kortste en bondigste woorden van een taal blijkbaar niet gespaard van de onstuitbare ontleningsdrang en dit vormt een ernstige bedreiging voor de eigenheid van de woordenschat. Waren het in de middeleeuwen de woorden ‘varuw’, ‘weeg’ en ‘gadem’ die het veld moesten ruimen ten gunste van hun Latijnse tegenhangers color, murus en camera, tegenwoordig worden woorden als ‘winkel’ en ‘kind’ bedreigd door het Engels, getuige een vaak gehoorde uitspraak als „we gaan shoppen met de kids”. Op dit gevaar willen we mensen aandachtig maken.
Veel mensen die kennis maken met het streven van de Bond tegen Leenwoorden blijken het hiermee oneens te zijn. We hebben in de loop der jaren al heel wat bewijsgronden te horen mogen krijgen voor ontlening en tegen taalzuivering. Enkele van de meest gebruikte stellingen, alsmede het antwoord van BTL daarop, willen we u niet onthouden.
„Leenwoorden zijn een aanvulling van de taal en pogingen om leenwoorden te vervangen verkleinen de woordenschat en ondermijnen de rijkdom van de taal.”
De stelling dat leenwoorden een aanvulling van de taal zijn is niet erg juist. Het voorbeeld van de Middelnederlandse woorden die vervangen worden door Latijnse tegenhangers toont aan dat leenwoorden de taal meestal niet verrijken maar vervangen. Een nieuw woord verdringt een oud. Bovendien zeggen wij niet slechts: „U moet geen leenwoorden gebruiken”. We geven ook de woorden die u in stede daarvan kunt gebruiken en we geven waar mogelijk verschillende mogelijkheden.
Overigens zouden voorstanders van deze stelling blij moeten zijn met de pogingen van BTL woorden als ‘ooft’, ‘gadem’, ‘varuw’ en ‘weeg’ herin te voeren; zij vormen immers een verrijking van onze taal?!
„Leenwoorden zijn meestal korter en bruikbaarder dan de Nederlandse alternatieven. Ook doen de gesuggereerde vervangingen vaak gekunsteld aan.”
Het eerste is slechts in een aantal gevallen waar. Fondue is inderdaad korter dan het Nederlandse evenwoord ‘smeltkaasschotel’ en föhn is korter dan ‘haardroger’. ‘Barnsteenkracht’ of ‘barnkracht’ (van het Griekse elektron = barnsteen) is echter wel degelijk korter dan elektriciteit en ‘zeilsteenkracht’ (van zeilsteen = magneet) is korter dan magnetisme.
Over de gekunsteldheid van woorden als ‘rekentuig’ voor computer en ‘zweeftuig’ voor hovercraft valt te twisten. Deze woorden doen velen vreemd aan, eenvoudigweg omdat ze zelden gebruikt en dus zelden gehoord worden. Voorwerpelijk gezien zijn deze woorden echter net zo bruikbaar als bijvoorbeeld ‘vliegtuig’. De enige oorzaak van het feit dat mensen ‘zweeftuig’ en ‘rekentuig’ gekunstelder vinden klinken dan ‘vliegtuig’ is dat het woord ‘vliegtuig’ nu eenmaal vaker wordt gebruikt dan de andere twee woorden. Gekunstelde woorden zijn blijkbaar niet langer gekunsteld wanneer ze eenmaal algemeen gebruikt worden. Het heeft niets te maken met de vraag of een woord een leenwoord is of niet. Een zakenman die meldt met het aëroplaan van New York naar huis te zijn gevlogen komt minstens zo gekunsteld over als iemand die met het ‘zweeftuig’ naar Kales is gegaan.
„Veel moderne woorden uit de wetenschap, techniek en politiek zijn ‘internationaal’; ze komen in veel talen in vrijwel dezelfde vorm voor. Dit vergemakkelijkt de communicatie met buitenlanders.”
Inderdaad zijn veel nieuwtijdse begrippen zoals socialisme, communisme, telefoon, televisie en elektriciteit terug te vinden in vrijwel alle westerse talen. Dit is echter van geen enkele invloed op gemeenspraak met buitenlanders. Als wij met buitenlanders willen spreken, zullen we hun taal moeten kennen. Als bepaalde begrippen in die taal anders luiden dan in de onze, zullen we die gewoon moeten leren. Zo gaat het immers met 90% van de woorden in een andere taal. Het al dan niet gelijkluiden van zogenaamde ‘internationale’ begrippen verandert weinig aan de moeite die nodig is om een vreemde taal te leren. Dat het goed mogelijk is deze ‘wereldwoorden’ toch te vertalen, toont het zuivere IJslands. Voor de genoemde begrippen kent het de woorden jafnaðarstefna (‘gelijkmakingsstreven’), sameignarstefna (‘samenbezitsstreven’), sími (oud woord voor ‘draad’), sjónvarp (‘beeldwerper’) en rafmagn (‘barnsteenkracht’). In mindere mate vertaalt ook het Duits leenwoorden: televisie heet hier Fernsehen en voor telefoon wordt nog weleens Fernsprecher gebruikt. Veel Duitsers en IJslanders lijken zich evenwel uitstekend in het Engels te kunnen uitdrukken, zonder verward te raken door hun eigen ‘oninternationale’ benamingen voor genoemde zaken.
Overigens is het wat dit punt betreft nuttiger te wijzen op zogenaamde ‘valse vrienden’, woorden waarvan men onterecht verwacht dat ze in een andere taal ongeveer hetzelfde zullen luiden. De Nederlander die in Engeland in een smoking een tax-free shop denkt te kunnen bezoeken komt bedrogen uit. Deze zaken worden in het Engels gewoonlijk met dinner jacket (of Amerikaans tuxedo) en duty free aangeduid.
„Veel woorden die als vertaling worden aangedragen, zijn eigenlijk onjuist: zo vertalen jullie bacterie met het verouderde woord ‘splijtzwam’, terwijl al lang bekend is dat bacteriën niet tot de zwammen kunnen worden gerekend.”
Het valt ons vaak op dat er met betrekking tot de juistheid van begrippen met twee maten wordt gemeten: van Nederlandse vertalingen zegt men eerder dat ze ‘onjuist’ zijn dan van leenwoorden. Toch zijn ook veel leenwoorden onjuist, alleen valt dit niemand op, doordat de opbouw en herkomst van leenwoorden een Nederlander niet duidelijk zijn. Neem bijvoorbeeld weer het woord bacterie: dit woord is gevormd naar het Griekse woord voor ‘stok’. Blijkbaar waren de eerst waargenomen bacteriën staafvormig. Tegenwoordig kennen we echter ook bolvormige en gekromde bacteriën, waarvoor de naam bacterie dus feitelijk niet meer juist is. Aangezien de huidige begripsbepaling van het woord bacterie echter losstaat van de oorspronkelijke betekenis, levert dit geen moeilijkheden op. Het woord bacterie is algemeen, ook in wetenschappelijke kringen, aanvaard. In het Nederlands geldt dit trouwens ook voor woorden als walvis (is geen vis), zeehond (is geen hond), korstmos (is geen mos), witgoud (is geen goud) enzovoort. Zo is ook een woord als ‘splijtzwam’ volstrekt aanvaardbaar, zodra men heeft vastgesteld wat de betekenis is die men aan het woord toekent.
„Hahaha, jullie zeggen tegen het gebruik van leenwoorden te zijn, maar op jullie site stikt het van de leenwoorden!”
Misschien was het nog niet duidelijk dat de hierboven staande uitspraken aanhalingen zijn van wat anderen hebben gezegd. Deze zijn dus insluitend de leenwoorden overgenomen. Verder wordt er in de woordenlijst vaak eerst een omschrijving gegeven van het woord, alvorens de mogelijke vertaling wordt aangeboden. Deze omschrijving kan leenwoorden bevatten, dit is immers een woordenlijst van onzuiver Nederlands naar zuiver(der) Nederlands. Ten slotte geven wij soms vertalingen die niet geheel zuiver Nederlands zijn, maar naar onze mening wel beter dan het leenwoord. Zo vinden we ‘muziekmaat’ al heel wat beter klinken dan walkman.